Historia miejscowości Szczerców, okres średniowiecze – rok 1939
Dawne miasteczko, dziś wieś i siedziba gminy, nad rzeką Widawką, w Kotlinie Szczercowskiej, na skrzyżowaniu dróg: krajowej nr 8 i wojewódzkich nr 482 i 483.
Współczesny Szczerców jest niewielkim ośrodkiem przemysłowo-usługowym. W pobliżu leży pole „Szczerców” – druga odkrywka Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów”.
Szczerców jako miasto pojawił się w źródłach pisanych w XIVw,. za czasów Kazimierza Wielkiego.
Należy przypuszczać, iż zalążkiem osady były karczmy przydrożne na trakcie z Kielc do Sieradza i kuźnica założona w lasach królewskich przy ujściu rzeczki Pisi do Widawki. Przemysł leśny i położenie w punkcie wypoczynku dla koni stały się podstawą bytu i rozwoju drobnej osady. Należała ona początkowo do parafii w Widawie.
Po utworzeniu w XIIIw parafii w pobliskim Restarzewie, przyłączono tam osadę. Założenie miasta na obszarze przyległych do wsi lasów nastąpiło najprawdopodobniej za panowania Kazimierza Wielkiego.
W akcie fundacyjnym szczercowskiego kościoła parafialnego wystawionym w 1367 r. przez króla Kazimierza Wielkiego, a spisanym przez podkanclerzego Janka z Czarnkowa wspomniano o ?antiqua villa Sczyerczow?, której lokalizację wiązać należy z terenem obecnej Szczercowskiej Wsi, jeszcze w XVI wieku wymienianej jako ?Stari Sczircow?. Wspomnianym aktem nadano szczercowskiej parafii dziesięcinę z pól królewskich.
Nazwa Szczercowa (wówczas wsi, a więc ?Starego? Szczercowa) pojawia się w źródłach pisanych w 1. połowie XIV wieku. Zgodę na erekcję tutejszej parafii wydał arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1332 r. Wiadomo również, że wcześniej wioska Szczerców należała do parafii w Widawie a następnie do utworzonej w XIII stuleciu parafii w Restarzewie.
Na terenie Szczercowskiej Wsi odkryto wczesnośredniowieczne cmentarzysko. Zalążkiem osady w tym miejscu była prawdopodobnie karczma na trakcie z Kielc do Sieradza a także kuźnica założona lasach królewskich u ujścia Pisi do Widawki. To w ich sąsiedztwie, prawdopodobnie w czasach Kazimierza Wielkiego, na karczunku leśnym (a więc na tzw. surowym korzeniu) lokowano miasteczko Szczerców i do niego właśnie przeniesiono wkrótce siedzibę parafii rzymsko-katolickiej.
Geneza nazwy Szczercowa nie jest do do końca jasna. W dokumentach z początku XIV w. pojawia się nazwa ?Sczirczow? i ?Sczyerczow?, a w XVI stuleciu – ?Sczyrczow? i ?Sczircow?. Według legendy w 1176 r. książę Kazimierz Sprawiedliwy polując w lasach królewskich w okolicy, zabłądził w lesie i spragniony wysłał swojego giermka w poszukiwaniu wody. Ten trafił do leśnej chaty, w której zastał biedne dzieci przymierające głodem i wraz z matką szczerze modlące się wokół garnka z kamieniami by Bóg zamienił je w rzepę.
Giermek postanowił wrócić po księcia Kazimierza a ten zabrał wdowę i dzieci ze sobą do Sandomierza, a potem do Krakowa. Chłopcy dorastali na dworze, a następnie powrócili w okolice dzisiejszej Kolonii Szczercowskiej, dwóch z nich założyło kuźnicę i wytapiało żelazo a inny został borowym u książąt sieradzkich. Z czasem obok kuźnicy wzniesiono kaplicę i zaczęło powstawać osiedle. Taką właśnie legendę poznać miał Kazimierz Wielki, który lokując nowe miasteczko, na pamiątkę szczerej modlitwy nazwał ją Szczercowem.
Odpis fragmentu jednej z najwcześniejszych informacji o Szczercowie z roku 1362
Dokument lokacyjny miasta Szczercowa wydany prawdopodobnie przez Kazimierza Wielkiego nie zachował się do naszych czasów, ale znana jest treść aktu uposażenia parafii. Monarcha nadał w nim tutejszemu kościołowi dziesięcinę z miasta i okolicznych wiosek, z placów miejskich ksiądz otrzymywać miał opłatę w wysokości jednego grosza, a kościelny pół grosza. Pleban szczercowski mógł też założyć w mieście jedną lub dwie jatki rzeźnicze oraz stawiać jazy na Widawce w celu połowu ryb. Jako uposażenie otrzymał również trzy łany ziemi uprawnej i cztery łąki a ponadto prawo do pobierania ceł na obu traktach: krakowskim i wrocławskim ? od każdego bydlęcia pędzonego przez miasto po dwa denary, a od wozu ładownego pół grosza.
Prawa miejskie Szczercowa, który pozostawał miastem królewskim aż do 1793 r., były wielokrotnie odnawiane i rozszerzane przez królów polskich: Zygmunta Augusta (w 1548 i 1564 r.), Stefana Batorego (1578), Władysława IV (1633), Jana Kazimierza (1661), Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1670), Jana III Sobieskiego (1680), Augusta III (1754) i Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 r.
Miasto należące do dóbr monarszych nie rozwijało się jednak zbyt prężnie, skoro na wojnę z krzyżakami w 1459 r mogło wystawić tylko 2 zbrojnych, a w 1563 roku podatek od rzemiosła płaciło tylko 7 mieszkańców. W 1564 r. Szczerców otrzymali w dzierżawę Piwowie. Miasto płaciło wówczas daninę w postaci 91 korców owsa, 6 beczek piwa oraz dwóch florenów. Oprócz tego mieszczanie mieli obowiązek ?blanków oprawować w Sieradzu koło zamku, tych przęsł, które mają wymierzone i z basztami?. W XVI wieku założono szkołę, która przetrwała do XVIII wieku. Miasteczko było wielokrotnie niszczone m.in. w czasie wojen szwedzkich.
W 1662 r. powstało szczercowskie starostwo niegrodowe. Utworzono je poprzez wydzielenie ze starostwa piotrkowskiego miasta Szczerców oraz wsi Stary Szczerców z folwarkiem i Chrząstawa z wójtostwem. Sławą w okolicy cieszyły się jarmarki szczercowskie odbywające się 12 razy do roku.
W 1737 r. kanonik chełmski i rektor Akademii Zamojskiej ks. Aleksander Pilszecki, pochodzący ze Szczercowa założył przy tutejszej świątyni bractwo różańcowe.
Dokładniejsze dane o Szczercowie pochodzą dopiero z końca XVIII wieku. W 1790 r. były tu 124 domy. W czasach Księstwa Warszawskiego miasteczko liczyło 800 mieszkańców, a w 1820 r. 159 domów i 1064 mieszkańców (w tym 149 Żydów). Liczba mieszkańców na przestrzeni XIX w. i w czasach II Rzeczypospolitej stale rosła ? z 1.748 w 1860 r., do 4.700 w 1900 r.
Miasteczko leżało na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych – jeden z nich prowadził z Kielc przez Piotrków do Sieradza; drugi wiódł z Krakowa przez Częstochowę do Szadku. Szczerców jednak mimo dogodnego położenia nigdy nie przekształcił się w znaczący ośrodek miejski choć rozwijały się tu i handel i rzemiosło.
Plan Szczercowa z 1825 r.
Do czasu zaborów zabudowa miasta w tym również kościół wskutek skromnych dochodów mieszkańców pozostawały drewniane, przez co regularnie niszczone przez pożary, a ulice były pozbawione bruku. Dopiero z 1860 roku pochodzi wzmianka o czterech domach murowanych. W 1781 r. Komisja Dobrego Porządku województwa sieradzkiego przedłożyła nawet plan aktywizacji miasteczka (w tym m.in. budowy manufaktury tkackiej), plan ten jednak nigdy nie został zrealizowany.
W latach 60. XIX wieku władze powiatu wydały o Szczercowie następującą opinię: ?miasteczko, którego mieszkańcy zatrudniają się często rolnictwem, i to w sposób niepostępowy, i są dalecy od przemysłowego zarobkowania, nie zapowiada rychłego wzrostu?. Na domiar złego Szczerców, podobnie jak szereg innych miasteczek ziemi łódzkiej wskutek represji carskich po powstaniu styczniowym utracił w 1869 r. prawa miejskie i został włączony do gminy Dzbanki.
W 1880 r. kolejny pożar strawił 84 budynki mieszkalne i gospodarcze, czyli ok. 1/3 zabudowy. 10 lat później (zgodnie z hasłem w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego) miasto posiadało ?kościół murowany, szkołę początkową, stację pocztową, aptekę, lekarza?.
W 1905 r z inicjatywy miejscowego aptekarza Dyamentowskiego powstała w Szczercowie Ochotnicza Straż Pożarna a w czasie I wojny światowej, (od października 1915 r.) konspiracyjna jednostka POW – Polskiej Organizacji Wojskowej, która w 1918 r. wzięła udział w rozbrajaniu. Niemców i organizowaniu nowej polskiej administracji. Mieszkańcy Szczercowa, w liczbie 100 ? 150 ochotników brali też udział w wojnie polsko ? bolszewickiej (1919-21).
W czasach II Rzeczypospolitej Szczerców nieco odżył, w latach 20. przeniesiono tu siedzibę gminy, rozwijało się rzemiosło i handel. Działała poczta, posterunek policji, apteka, probostwo parafii rzymskokatolickiej, a także rezydował lekarz. Raz w tygodniu w czwartek odbywał się targ a raz w roku odpust w dniu 8 września (data utworzenia parafii). Niestety podczas kolejnego wielkiego pożaru (w 1935 r). spłonęła połowa domów i większość stodół w miasteczku.
Tuż przed II wojną światową Szczerców liczył 5.870 mieszkańców, w tym najwięcej bo ok. 3.000 Żydów trudniących się głównie handlem i rzemiosłem. Była tu synagoga (zniszczona w 1939 r.), szkoła żydowska, a na jej pierwszym piętrze bank żydowski a na obrzeżach dawnego miasteczka, w pobliżu wsi Brzezie ? cmentarz żydowski, którego skromne pozostałości w postaci porozbijanych macew zachowały się do dziś.
Historia miejscowości Szczerców, okres 1939 r – współczesność
Niemcy wkroczyli do Szczercowa w dniu 4 września 1939 r. Większość zabudowań uległa wtedy zniszczeniu, przetrwało jedynie kilka domów, z kościoła ocalały tylko ściany boczne.
W czasie okupacji Szczerców znalazł się na terenie ?Kraju Warty?. Część mieszkańców wysiedlono do Generalnej Guberni, cześć wywieziono do obozów koncentracyjnych i na przymusowe roboty do Niemiec. Z dawnego miasteczka zniknęła najliczniejsza tuż przed wojną ludność pochodzenia żydowskiego.
Już pod koniec listopada 1939 r powstał w Szczercowie zalążek konspiracyjnej Służby Zwycięstwu Polski, włączonej w 1940 r. w struktury Związku Walki Zbrojnej, przemianowanego w 1942 r. na Armię Krajową. Z AK współdziałały tu również Bataliony Chłopskie. Wojska radzieckie wkroczyły do Szczercowa w dniu 19 stycznia 1945 r.
Po zakończeniu wojny zaczęto na nowo organizować polską administracje, życie społeczne i gospodarcze. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych pojawiły się pierwsze objawy ożywienia gospodarczego.
Panorama Szczercowa lata 70
Panorama Szczercowa lata 80
Powstała nowoczesna mleczarnia i spółdzielnia szewska. Wzniesiono nowy gmach szkoły podstawowej, powstało liceum ogólnokształcące i szkoła przysposobienia rolniczego. Współczesny Szczerców jest niewielkim ośrodkiem przemysłowo – usługowym. W pobliżu leży pole „Szczerców” – druga odkrywka Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów”.
Co warto zobaczyć?
Pierwsza świątynia rzymskokatolicka – wówczas p.w.św. Apostołów Piotra i Pawła – powstała w Szczercowie w 1360 r. z fundacji króla Kazimierza Wielkiego. Jeśli wierzyć przekazom, kościół ten spłonął w 1642 r. Dwa lata później zastąpiła go nowa świątynia pod tym samym wezwaniem, która niestety również spłonęła – w 1860 r.
W latach 1870-72 powstał istniejący po dzień dzisiejszy murowany kościół pw. Najświętszej Marii Panny. Kościół ten podczas działań wojennych w 1939 roku uległ zniszczeniu, odbudowano go w latach 1945-49.
Z kolei na szczercowskim cmentarzu stoi zabytkowy drewniany kościół z 1763r. Pierwotnie stał on w miejscowości Puszcza Osina a po likwidacji tamtejszej parafii – która dekretem ówczesnego konsystorza gnieźnieńskiego przestała istnieć w 1790 r. i została wcielona do Chabielic – wraz z ołtarzem został przeniesiony do Szczercowa.
Na rynku w Szczercowie stoi kapliczka z figurą św. Floriana, pochodząca z początków XIX w. Przy kapliczce spotykali się mieszkańcy miasteczka, którzy modlili się tu o ochronę przed pożarami.
Z kolei na lewym brzegu Widawki stoi drewniano – murowany młyn wodny wzniesiony w końcu XIX stulecia. Dziś budynek młyna jest opuszczony, bardzo zdewastowany i praktycznie pozbawiony jakichkolwiek urządzeń wodnych.
Przy drodze ze Szczercowa do Lubca rośnie przepiękna aleja 498 brzóz brodawkowatych i 3 brzóz o czarnej korze, stanowiąca wielką osobliwość botaniczną.
Od nazwy Szczercowa pochodzi nazwa Szczercowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, rozciągającego się pasem o szerkości od 4 do 10 km od rogatek miasta Bełchatowa po zachodnią granicę powiatu bełchatowskiego.
Uaktualniono 30-01-2012 r.
